CogniFit - Ketleme

Ketleme nedir?

Ketleme ya da ketleme kontrolü, dürtüsel (ye da otomatik) tepkileri kontrol etme ve dikkat ve akıl yürütmeyi kullanarak düşünülmüş tepkiler üretme kabiliyeti olarak tanımlanabilir. Bu bilişsel kabiliyet Yürütücü Fonksiyonlardan birisidir ve tahmin etme, planlama ve hedef belirlemeye katkıda bulunur. Ketleme, ya da ketleme kontrolü davranışları bloke eder ve uygunsuz otomatik tepkileri durdurur ve daha iyi, duruma uyumlu, düşünülmüş tepkilere dönüştürür.

Dr. Russell Barkley ketleme kontrolünün geri kalan diğer tüm yürütücü fonksiyonların doğru işlemesinin temelini oluşturan, kendi kendini düzenleyen bir davranış modeli öne sürmüştür. Ketleme kontrolü yön değiştirme, dürtüsellik ya da müdahaleleri kontrol etme , yapmacık tavır ya da duyguları düzenleme, işler bellek, vs. için gereklidir. Zayıf ketleme en temel DEHB problemlerinden biridir. Ketleme eksikliği kendini üç farklı seviyede gösterebilir:

• Motor seviye: Hiperaktivite olarak ortaya çıkan zayıf motor davranış kontrolü. Örneğin, bir çocuk sınıfta oturmaktan sıkıldığında kendini ayağa kalkıp dolanmaktan alıkoyamaz.
• Dikkat seviyesi: Kendini dikkat dağınıklığı ve dikkatini odaklamada zorlanma olarak gösterir. Örneğin, bir çocuk kitap okurken dikkatinin dışardan gelen bir sesle dağılması.
• Davranış seviyesi: Kendini ketlenemeyen dürtüsel davranış şeklinde gösterir. Örneğin, trafikte önündeki arabaya sinirlendiğinde kornaya basmak gibi.

Beynin ön tarafındaki yapılar en son gelişen bölgelerdir. İşte bu yüzden küçük çocuklar davranışlarını kontrol etmekte ve beklenmedik değişim ya da olayla baş ederken sıkıntı yaşarlar. Çocuklar başlamış bir eyleme ketlemekte zorlanma eğilimi gösterirler. Eğer ketlemenin doğal seyrinde gelişimini engelleyen özel durumlar yoksa, yaşımız ilerledikçe gelişimini sürdürür.

Ketleme en çok kullanılan bilişsel işlevlerden birisidir. Beyin bir davranışı bu şekilde düzeltir. Ketleme sayesinde bir şey söylemek istediğimizde ve fakat bunu yapmamamız gerektiğini bildiğimizde sessiz kalabiliriz. Ketleme yardımıyla sınıftayken sessizce yerimizde oturur, trafikte bir araç sinyal vermeden bizim şeridimize geçtiğinde kaza yapmaz, sıkılıp gitmek istediğimizde ders çalışmaya ya da işimize devam ederiz. Ketleme, öngörülemeyen ya da riskli durumlarda güvenli ve hızlı tepkiler geliştirmemize olanak verir. İyi gelişmiş bir ketleme ya da ketleme kontrolü davarnışın iyileşmesine yardım edebilir ve akademik ortamda, işte, yolda ve arkadaşlarla daha iyi performans sağlamamıza imkan verir.

Ketleme örnekleri

• Eğer ders çalışırken telefonuna bakıyor, arkadaşlarla mesajlaşıyor, ya da mutfağa bir şeyler atıştırmaya gidiyorsanız, ketleme seviyeniz dikkatiniz dağılmadan sıkı bir biçimde çalıştığınız zamanlara kıyasla daha düşük seviyede olabilir. Başarılı bir öğrenci bu eylemleri ketleyebilir ve akademik başarısı daha iyi olabilir.
• Benzeri durumları bir ofiste de görmek yaygındır. Birçok çalışan otomatik olarak kendini telefona bakmak, arkadaşlarla laflamak ya da kafayı şahsi işleriyle meşgul etmek gibi dikkatini işten uzaklaştıran şeyler yaparken bulur. Eğer bir çalışanın ketleme kontrolü iyi seviyedeyse, daha verimli bir işçi olacaktır.
• Araba kullanırken beklenmedik değişimler ve kazaların ortaya çıkması oldukça yaygındır. Otobanda ilerlerken ve bir sonraki sapaktan çıkmaya hazırlanırken sinyal vermeden şerit değiştiren bir araca çarpmamak için direksiyonu ani biçimde çevirebilirsiniz. Tepki geliştirme, durma ve bir davranışı engelleyebilme kabiliyetiniz ketleme sayesinde mümkündür.
• Bazı kimselerin olumsuz düşünceler ve problemler üzerinde yoğunlaşma eğilimi vardır. Bunun sebebi de yine ketleme kontrolü olabilir çünkü bu olumsuz düşünceleri kontrol edemezler.
• Bir sinek tarafından ısırıldığınızda kaşıntıyı rahatlatmak için kaşımak istemeniz normaldir. Ketleme kontrolü iyi kimseler çok kaşınıyor olsa bile böcek ısırıklarını kaşımadan durabilirler. Zayıf ketleme kontrolü bu kaşınma hissine karşı koymayı zorlaştırır ve bu da ısırığın kanamasına ve yara olmasına yol açar.
• Ailen akşam yemeğindeylen ve pek de hoşlanmadığın enişten sürekli sinir bozucu şeylerden bahsediyorsa, ona karşılık vermemek için kendi tutmakta zorlanabilirsin. Ancak, iyi bir ketleme kontrolüne sahipsen kendini kontrol edebilir ve sessiz kalabilirsin. Eğer ketleme kontrolün zayıfsa yemeği mahvedebilirsin.
• Ketleme kontrolü zayıf insanlar konuşmayı bölme eğilimi gösterir ve onlarla akıcı bir konuşma sürdürmek çok zordur. Ketleme kontrolü düşük bir kimse konuşurken ya da sorulara cevap verirken üzerinde çok düşünmez, bu ise sık sık hata yapmasına sebep olur.

Şartlı refleksin yitimi ve zayıf ketleme ya da ketleme kontrolüyle alakalı bozukluklar

Davranış Ketlemesi çocuklukta ortaya çıkan bir problemdir ve aşırı ketleme özelliğine sahiptir. Davranış Ketlemesi olan bir çocuk yeni yerler, insanlar ya da eşyaları keşfederken problem yaşayabilir ve bilinmedik durumlar karşısında yoğun anksiyete sergileyebilir ve bu da genellikle çocuğun sosyal ortamlardan uzak durmasına yol açar. Bu, utangaçlığa benzer fakat sosyal olmayan ortamlarda da ortaya çıkabilir.

Prefrontal lobda bir felç, pugilistik demans ya da tümörlerden kaynaklı beyin hasarı yaşayan kimselerin disinhibisyon (şartlı refleksin yitimi) yaşaması oldukça yaygındır. Bu bazen basit ve aralıksız konuşmaya ya da ulaşabildiği her şeye dokunma eğilimine yol açabilir çünkü ketleme yoksunluğu söyledikleri veya yaptıklarını ketlemesini engeller. Ancak disinhibisyon bazen agresifliğe yol açan davranış problemleri, küfretme veya uygunsuz cinsel davranışlara sebep olabilir.

Bazı beyin hasarı vakalarında kişilerin dil ve davranışları tersine etkilenebilir. Disinhibisyon problemleri olanlardan farklı olarak bazı insanların konuşması aşırı ketlenir ve pek konuşmamalarına yol açar. Fakat konuştuklarından akıcı ve anlaşılır biçimde konuşurlar.

Yukarıda bahsedilen problemlerin yanısıra zayıf ketleme becerisi Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) veya Obsesif Kompulsif Bozukluk gibi hastalıkların da temel sorunudur. DEHB hem davranış hem de bilişsel ketlemeye yol açabilir. Davranış ketlemesi genellikle çocuğun dürtüsel olmasına ve sevmediği aktivite ya da fikri reddetmesine veya sıkıldığında ayağa kalkıp ortalıkta dolanmasına sebep olabilir. Bilişsel seviyede bir disinhibisyonda genellikle dikkat dağıtıcı uyarıcıları ketlemek çok zor hatta imkansızdır ve dikkatini yoğunlaştırmak zorlaşır. Obsesif Kompulsif Bozukluğu olan insanlar kendilerini sinirli yapan düşünceleri ketleyemez ve dikkatlerini endişelendikleri konulara odaklar.

Alkol ve uyuşturucu maddeler de ketlemeyi çok ciddi etkiler. Genelde alkol zehirlenmesi ketleme kontrolünde bozulmalara sebep olur ve kanda belli bir seviyenin üzerinde alkol bulunması halinde araba kullanımı bu yüzden yasaktır. Alkol bağımlılığı ketlemeyi kalıcı olarak etkileyebilir. Son çalışmalar, kısa sürede çok fazla içki içmenin ketleme becerisine alkolizm kadar hasar verdiğini göstermiştir.

Ketlemeyi nasıl ölçer ve değerlendirebilirsin?

Ketleme kontrolü birçok gündelik davranış üzerine kuruludur. Çevremize uyum sağlama ve dikkat dağıtıcı faktörler ve beklenmedik değişimlerle baş edebilme kabiliyetimiz doğrudan ketlemeyle alakalıdır. İşte bu yüzden ketleme kontrolünü değerlendirmek birçok farklı ortam için faydalı olabilir. Akademik alanlar: Çocuğun dikkati dağılır mı ya da davranış veya öfke problemi yaşar mı bilmek için. Medikal alanlar: Hastanın intihar eğilimi ya da yüksek intihar riskine yol açabilecek zayıf ketleme becerisi var mı bilmek için. Profesyonel alanlar: Polis, asker ya da silah veya başka tehlikeli araçlarla meşgul meslekler kazalardan sakınmak için mükemmel ketleme becerisi gerektirir.

CogniFit ekibi ketlemeyi değerlendirmek için referans olarak Dikkat Değişkenleri Testi ve Stroop Testini (Stroop, 1935) kullandı. Bu testler ketlemenin yanısıra tepki verme süresi, işlem hızı, yön değiştirme, el-göz koordinasyonu ve güncellemeyi de ölçmektedir.

• İşleme Testi REST-INH: Ekranda sayı blokları ve farklı şekiller belirecek. İlk olarak, kullanıcı şeklin büyüklüğüne dikkat etmeli ve hangisinin daha büyük olduğunu belirtmeli. Sonra, üzerinde daha büyük sayı olan bloğu işaret etmesi gerek.
• Denklik Testi INH-REST: Ekranda renk adları belirecek ve kullanıcı renk adıyla yazının rengi eşleştiğinde mümkün olduğunca hızlı bir tepki vermeli. Eğer eşleşmiyorsa kullanıcı hiçbir tepki vermemeli.
• Dikkatsizlik Testi FOCU-SHIF: Ekranın her bir köşesinde bir ışık belirecek. Kullanıcı mümkün olduğunca hızlı sarı ışıklara tıklamalı ve kırmızı ışıklara tıklamaktan sakınmalıdır.

Ketleme nasıl geliştirilir?

Diğer tüm bilişsel becerilerimiz gibi ketleme de öğrenilebilir, çalıştırılabilir ve geliştirilebilir. CogniFit bunu yapmanıza profesyonel bir araçla yardımcı oluyor.

Nöroplastisite sayesinde ketleme ve diğer bilişsel becerileri iyileştirmek ve geliştirmek mümkündür. CogniFit ketleme ve diğer bilişsel eksiklikleri iyileştirmeye yardım etmek için tasarlanmış bir klinik egzersizler dizisine sahip. Tıpkı kaslarımız gibi beyin ve onun nöronları da güçlenmek ve daha iyi çalışmak için sürekli kullanılmaya ve zorlanmaya ihtiyaç duyar. Ketlemeyi sürekli çalıştırırsanız beyin bağlantıları ve onun yapıları da zamanla daha da güçlenirler.

CogniFit sinaptik esneklik ve nörojenez süreçleri üzerinde çalışan uzmanlardan oluşan bir ekibe sahiptir ve bu sayede her bir kullanıcının ihtiyaçlarına uyan kişiye özel bir stimülasyon programı yaratmak mümkün olmuştur. Bu program ketleme ve diğer önemli bilişsel fonksiyonların değerlendirmesiyle başlar. Bu değerlendirmeden elde edilen sonuçlar baz alınarak CogniFit bilişsel stimülasyon programı otomatik olarak kullanıcının yürütücü fonksiyonları ve başlangıç değerlendirmesinde ortalamanın altında kalan diğer bilişsel becerileri çalıştıracak kişiye özel bir antrenman programı oluşturur.

İstikrarlı ve zorlayıcı bir bilişsel stimülasyon, ketlemeyi geliştirmenin en iyi yoludur. CogniFit bu bilişsel fonksiyonları iyi hale getirmek için profesyonel değerlendirme ve rehabilitasyon araçlarına sahiptir.CogniFit haftada sadece 2-3 gün, 15'er dakika antrenman yapmanızı tavsiye ediyor.

CogniFit'in değerlendirme ve beyin antrenman programına çevrimiçi ve mobil cihazlarda ulaşılabilir. Çok sayıda interaktif oyun ve aktivite bilgisayar, tablet ya da mobil telefonda oynanabilir. Her oturumdan sonra, CogniFit kullanıcının bilişsel gelişimini detaylı bir grafikle gösterir.